Wstęp
W trakcie praktyki zawodowej adwokata można się spotkać ze zleceniami obrony osób które fizycznie atakowały funkcjonariuszy Policji. Sytuacje te najczęściej mają miejsce, gdy Policja interweniuje w przypadku zatrzymania nietrzeźwego kierowcy, awantur domowych, czy zaczepki lub wyzwisk kierowanych do Policjantów na ulicy. Jednak w kodeksie karnym dysponujemy dwoma przestępstwami związanymi z użyciem siły przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu w postaci naruszenia nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego oraz czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego.
Funkcjonariusz publiczny i osoba przybrana
Na początku zanim zostaną omówione poszczególne przestępstwa należy wskazać, że oprócz policjantów za funkcjonariuszy publicznych uważani są:
– Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
– poseł do Sejmu jak i Parlamentu Europejskiego, senator, radny jednostek samorządu terytorialnego;
– sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego (są to naczelnicy urzędów skarbowych; naczelnicy urzędów celno-skarbowych oraz Szef Krajowej Administracji Skarbowej miejscowo właściwi dyrektorzy izb administracji skarbowej – w sprawach należących do właściwości naczelników urzędów skarbowych oraz naczelników urzędów celno-skarbowych; Szef Krajowej Administracji Skarbowej – jeżeli postanowienie lub zarządzenie wydał dyrektor izby administracji skarbowej oraz minister właściwy do spraw finansów publicznych – w sprawach należących do właściwości Szefa Krajowej Administracji Skarbowej), notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy;
– osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych;
– osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe. Będzie to przede wszystkim NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna;
– osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej. Do kategorii „innych instytucji państwowych” zaliczyć można np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Narodowy Fundusz Zdrowia, Główny Urząd Statystyczny. Warunkiem uznania danej jednostki organizacyjnej za instytucję państwową nie jest posiadanie przez nią uprawnienia do korzystania ze środków władczych. Cecha ta jest bowiem charakterystyczna raczej dla organów;
– funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego, oprócz Policji będzie to np. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Straż Graniczna albo funkcjonariusz Służby Więziennej;
– osoba pełniąca czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie;
– pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe.
– inspektor Inspekcji Wodnej.
W przypadku osoby przybranej należy wskazać, że jest to każdy, który pomaga funkcjonariuszowi publicznemu wypełniać obowiązki służbowe. Może to uczynić na wyraźne żądanie funkcjonariusza lub z własnej inicjatywy. Istotne jest jednak, by funkcjonariusz publiczny taką pomoc przyjął, co może wyrazić w sposób wyraźny lub dorozumiany np. poprzez milczącą zgodę. Może to być osoba niebędąca funkcjonariuszem publicznym, jak też mająca taki przymiot, ale nieupoważniona z tego tytułu do wykonywania danej czynności, wykonująca czynności pomocnicze do czynności wykonywanej przez właściwego funkcjonariusza publicznego. Za taką osobę nie można uznać tej, która sama podejmuje czynność wchodzącą w zakres kompetencji funkcjonariusza publicznego, lecz nie przy jego udziale
Czynna napaść na funkcjonariusza publicznego
Zgodnie z art. 223 kodeksu karnego osoba działająca wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Jeżeli w wyniku czynnej napaści nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, sprawca będzie podlegać karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Czynna napaść na funkcjonariusza jest czynem przede wszystkim godzącym w życie lub zdrowie funkcjonariusza lub osoby przybranej do pomocy. Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 15.1.2015 r.: „Czynna napaść obejmuje wszelkie działania podjęte w celu wyrządzenia krzywdy fizycznej, choćby cel ten nie został osiągnięty. Samo dopuszczenie się czynnej napaści, chociażby jeszcze w stadium usiłowania naruszenia nietykalności, wypełnia już znamiona dokonanego przestępstwa napaści, gdyż chodzi o gwałtowny charakter zdarzenia, a nie konkretny jego rezultat”.
Specyfika czynnej napaści, w porównaniu do przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej funkcjonariusza, wiąże się ze szczególnym natężeniem agresji, wynikającym z działania wspólnie i w porozumieniu co najmniej 2 osób lub użycia broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu.
W tym przypadku współsprawstwo jest warunkiem koniecznym, aby móc mówić o czynnej napaści na funkcjonariusza. Ewentualnie w przypadku samodzielnego działania sprawcy musi się on posługiwać bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem albo środka obezwładniającego.
Co do innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu. Istotne znaczenie będą miały takie cechy (właściwości) przedmiotu, które stanowią, że wykorzystanie zwykłych funkcji lub działania przedmiotu przeciwko człowiekowi spowoduje powstanie realnego zagrożenia o równowartości odpowiadającej użyciu broni palnej lub noża. W orzecznictwie za taki przedmiot uznano np. siekierę, garnek metalowy, butelkę, tłuczek metalowy, paralizator elektryczny, pałkę teleskopową, cegłę, metalową rurkę, nunczako, psa rasy Rottweiler, kabel przewodu elektrycznego, rozgrzane żelazko, czy kastet
Pojęcie środka obezwładniającego wiąże się z jego funkcją – mogą to być preparaty medyczne, narkotyczne, środki chemiczne. Środkiem obezwładniającym jest taki środek, który czyni osobę, wobec której go użyto, bezsilną, niezdolną do działania. Jest to środek chemiczny lub farmakologiczny, posiadający zdolność oddziaływania na procesy psychiczne, wywołujące paraliż, ograniczenie lub wyłączenie zdolności poruszania się
Przestępstwo czynnej napaści na funkcjonariusza lub osobę do pomocy mu przybraną z art. 223 § 1 Kodeksu karnego ma charakter formalny do którego dokonania nie jest konieczne naruszenie nietykalności cielesnej osoby będącej przedmiotem zamachu.
Czyn z art. 223 Kodeksu karnego może być popełniony tylko z zamiarem bezpośrednim. Jest to również działanie celowe, a więc także musi być nacechowane zamiarem bezpośrednim”.
Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego
Ustawodawca w art. 222 § 1 Kodeksu karnego przewidział odpowiedzialność karną za naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego ostrzejszą niż ta wynikająca z art. 217 § 1 Kodeksu karnego. W porównaniu do art. 217 Kodeksu karnego jednak przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych jest przestępstwem z oskarżenia publicznego i zagrożonego karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
Przestępstwo można popełnić jedynie z winy umyślnej, gdy sprawca obejmował swoim zamiarem, że jego działanie skierowane jest przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu lub osobie do pomocy mu przybranej oraz że ma ono związek z pełnieniem obowiązków służbowych.
Sprawca przestępstwa popełni je gdy fizyczne oddziaływać będzie na ciało funkcjonariusza, nie powodując równocześnie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Chodzi o czyny, które nie powodują zmian anatomicznych lub fizjologicznych w organizmie ludzkim, a na skutek fizycznego oddziaływania na ciało człowieka wywołują przejściowy ból lub przykre uczucie fizyczne. Nieznacznymi śladami są takie, które mają małe rozmiary i nie powodują naruszenia czynności żadnego narządu ciała, a także powodujące najwyżej powierzchowne otarcia naskórka lub niewielkie sińce. Chodzi o każde dotknięcie innej osoby lub inny krzywdzący kontakt , wszelkie kontakty fizyczne, które są obraźliwe, kłopotliwe czy niepożądane. Nie muszą łączyć się one z poczuciem bólu czy upokorzenia. Naruszenie nietykalności cielesnej może nastąpić przez bezpośrednie zaatakowanie lub przez pośrednie czynności, naruszające tę nietykalność, w tym również popchnięcie (odepchnięcie). W literaturze jako przykłady naruszenia nietykalności cielesnej podaje się: uszczypnięcie, ukłucie szpilką, targanie lub pociąganie za włosy, uderzenie kijem po plecach, potrącenie celem spowodowania upadku, popchnięcie, zepchnięcie, ciąganie za odzież, wyrzucenie przemocą za drzwi, kopnięcie, oblanie wodą lub nieczystościami, zrzucenie nakrycia głowy, plunięcie w twarz, rzucenie pomidorem, jajkiem, uderzenie ręką, obcięcie włosów, przytrzymanie.
W wypadku gdy naruszenie nietykalności nastąpiło wskutek niewłaściwego zachowania funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej, sąd może zastosować wobec sprawcy nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Przez niewłaściwe zachowanie rozumieć należy każde zachowanie wobec osób trzecich, które jest co najmniej sprzeczne z „przyjętymi normami kulturalnego zachowania się”, np. nieuzasadnione użycie przymusu lub zachowanie aroganckie, słowne zaczepki, obrażanie lub poniżanie.
Zakończenie
Na zakończenie warto wskazać, że zgodnie z art. 66 ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych wobec sprawców przestępstw, o których mowa w art. 222–224 Kodeksu Karnego, popełnionych w związku z masową imprezą sportową, w tym meczem piłki nożnej, sąd orzeka zakaz wstępu na imprezę masową. Zakaz ten ma cel zapobiegawczy oraz wychowawczy.
Przepisy chroniące policjantów za czynną napaść początkowo były zagrożone karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności. W 2011 r. odpowiedzialność została zaostrzona poprzez dodanie § 2 i wynosiła od 2 lat do 12 lat pozbawienia wolności, a od 1 października 2023 r. od 2 lat do 15 lat pozbawienia wolności. W 2011 r. jednocześnie do art. 148 § 3 Kodeksu karnego dodano zabójstwo funkcjonariusza publicznego. Zaostrzenie tej odpowiedzialności wiązało się z chęcią ochrony policjantów przez napaściami, a niewątpliwie znaczący wpływ na to miała sytuacja z warszawskiej Woli na przystanku tramwajowym na ul. Połczyńskiej, gdzie 42 letni Policjant po służbie podjął interwencję w stosunku do agresywnie zachowującego się 18-latka rzucającego koszem na śmieci i poniósł śmierć od ran zadanych nożem. Z danych statystycznych gromadzonych w policyjnym systemie TEMIDA, wynikało, że w 2009 roku na terenie kraju doszło do:
– 363 przypadków czynnej napaści przy użyciu broni palnej, innego niebezpiecznego przedmiotu lub napaści zbiorowej na policjanta,
– 108 przypadków spowodowania, podczas czynności służbowych, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu policjanta.
Na podstawie tych okoliczności zdecydowano się do zaostrzenia odpowiedzialności, choć nie w takim zakresie w jakim ówcześnie wnosił Prezydent Lech Kaczyński.
Źródła:
- A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 8, Warszawa 2024
- R.A. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 6, Warszawa 2023
- Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 15 stycznia 2015 r., IV KK 279/14
- https://wydarzenia.interia.pl/mazowieckie/news-warszawa-tragiczna-smierc-policjanta,nId,1227950